Afganistan'da işgalin sona ermesi tahliye görüntüleriyle hafızalara kazındı

ABD işgali ile devrilen Taliban, ABD'nin çekilmesiyle 20 yıl sonra yeniden yönetime geldi

BİLAL GÜLER - Afganistan'ın 22 yıl önce 7 Ekim'de başlayan işgali, ülkeden kaçmaya çalışan Afganların hafızalara kazınan acı görüntüleriyle son bulurken, "İmparatorluklar Mezarlığı" Afganistan bir işgali daha ardında bırakmış oldu.

Tarihi boyunca defalarca büyük askeri güçlerin işgaline uğrayan Afganistan, son olarak 2001-2021 yılları arasında ABD işgalini yaşadı.

1979-1989 yılları arasındaki Sovyet işgali, ardından yaşanan iç savaşın zemin hazırladığı ve Taliban yönetiminin devrildiği ABD işgali, 20 yılın ardından sona ererken Taliban yeniden Afganistan'da hakimiyeti ele aldı.

- İç savaş koşulları ve Taliban'ın ortaya çıkması

Sovyetler Birliği'nin Afganistan işgali boyunca ABD, Sovyetlere karşı savaşan Afgan mücahit grupları destekledi.

Güçlü direniş karşısında ağır kayıplar veren Sovyetlerin Afganistan'dan çekilmesinin ardından, ülke bu dönemde güçlenen mücahit gruplar arasında 1992'de başlayan iç savaş girdabına teslim oldu.

Siyasi istikrarsızlık, tahrip olan altyapı, eğitim ve sağlık hizmetlerinde yaşanan bozulma, Afganistan'ı derin krize sürükledi.

Taliban, Afganistan'da "İslami bir sistem" kurma hedefiyle 1994 yılında ağırlıklı Peştunların yaşadığı Kandahar vilayetinde ortaya çıktı.

"Talebeler" anlamına gelen ve medreselerde eğitim görmüş öğrencilerden oluşan Molla Ömer liderliğindeki Taliban, çok kısa sürede güçlenerek, önce Kandahar'ı, iki yıl sonra da 1996'da başkent Kabil'i hakimiyeti altına aldı, sonrasında Afganistan'ın yüzde 85-90'ında kontrolü sağladı.

Taliban yönetimi sırasında terör örgütü El-Kaide'nin elebaşı Usame Bin Ladin, uluslararası terör eylemlerini Afganistan'da planlayıp yönetti, Taliban'a mali destek sağladı. El-Kaide üyeleri, Taliban saflarında savaştı ve Taliban'a destek verdi.

BM Güvenlik Konseyi (BMGK), Aralık 2000'de aldığı 1333 sayılı kararla, Afganistan'da kontrolündeki bölgelerde uluslararası teröristlerin eğitildiği ve Bin Ladin'e yataklık yaptığı gerekçesiyle Taliban rejimine yaptırım uygulama kararı aldı.

Bu dönemde Taliban'ın Afganistan'da kurduğu hükümeti, Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri tanırken, kuzeydeki küçük bir bölge ise "Kuzey İttifakı" çatısı altındaki Afgan grupların kontrolündeydi.

- 11 Eylül saldırıları ve Amerikan işgalinin başlaması

El Kaide'nin 11 Eylül 2001'de New York'taki Dünya Ticaret Merkezi'nin ikiz kulelerine düzenlediği terör saldırılarının ardından ABD, Taliban'dan El Kaide elebaşı Bin Ladin ile örgüt üyelerinin kendilerine teslim edilmesini ve örgütün üslerinin kapatılmasını istedi.

Ancak Taliban bu talebi reddetti. Ardından ABD, 7 Ekim 2001'de Afganistan'da "Sürekli Özgürlük Operasyonu" adını verdiği işgal harekatına başladı.

Kısa bir süre sonra Taliban şehirlerden çekildi ve kurduğu hükümet devrildi.

- Yeni bir hükümet kuruldu

Taliban yönetiminin devrilmesinin ardından Aralık 2001'de Almanya'da düzenlenen Bonn Konferansı'nda bir araya gelen Afgan liderleri, daha sonra Cumhurbaşkanı seçilecek Hamid Karzai'yi, Afgan Geçici Yönetimi liderliğine getirdi.

Afganistan'da yeni kurulan Afganistan hükümeti uluslararası tanınırlık kazandı. Kadınların çalışması ve kızların eğitim hakkının önü açıldı. Ayrıca etnik ve dini grupların hakları anayasal güvence altına alındı.

Afgan hükümetine milyarlarca dolarlık uluslararası yardım yapıldı.

Fakat yolsuzluğun kök saldığı devlet kademelerinde kaynakların büyük bölümü hortumlanarak yok oldu. Ülke alt yapı ve üretim için yapılması gereken yatırımlardan mahrum kaldı.

Farklı etnik gruplar yönetimde temsil edilmesine karşın, özellikle son Cumhurbaşkanı Abdülkadir Gani kapsayıcı bir yönetim sergilemede başarısız oldu ve toplumsal tabanı zayıf kaldı.

Yine bu dönemde, Taliban'ın yabancı güçlere ve Afganistan hükümetine yönelik başlattığı isyan hareketi sona erdirilemedi.

İşgalin ardından Molla Ömer liderliğinde yeniden örgütlenen Taliban, kırsalda pusu ve gerilla baskınları, kentlerde ise intihar eylemleriyle hakimiyet kurduğu toprakları genişletti.

NATO, 2014 Aralık'ta Afganistan'daki operasyonlarını sonlandırdı, tüm güvenlik sorumluluğunu Afgan hükümetine devretti.

NATO desteği ile kurulan Afgan ordusu Taliban karşısında yeterince etkili olamadı. Bu sefer farklı etnik gruplar arasında taraftar toplama stratejisi benimseyen Taliban gün geçtikçe kuvvetlenmeye devam etti.

Taliban'ın askeri olarak yenilgiye uğratılamayacağı anlaşılınca ABD'nin başını çektiği bir süreçte Afgan hükümeti ile Taliban arasında sorunun barışçıl müzakereler ile çözülmesine yönelik arayış gelişti.

- Barış görüşmeleri

Taliban ve Afgan hükümeti arasında müzakerelerin yürütülmesi için ilk girişim ABD Başkanı Barack Obama döneminde gündeme geldi, ancak başarısızlıkla sonuçlandı.

Donald Trump'ın 2017'de ABD Başkanı seçilmesinin ardından müzakereler yeniden gündem oldu.

Uzun uğraşların ardından ilk defa ABD ile Taliban temsilcileri, 25 Şubat 2019'da Katar'ın başkenti Doha'da bir araya geldi ve nihayetinde 29 Şubat 2020'de ABD ve Taliban arasında Doha Anlaşması imzalandı.

Anlaşmada yabancı askeri unsurların ülkeden çekilmesi, Afganlar arası diyaloğun başlaması, bazı Taliban liderlerinin adının uluslararası yaptırım listelerinden çıkartılması gibi hususlar yer aldı. Esir değişimleriyle güven artırıcı önlemler öngörüldü.

Taliban, anlaşmayla El-Kaide gibi gruplara ülke topraklarını kullandırmama sözü de verdi.

- Müzakereler sonuçsuz kaldı

Tüm görüşmeler ve uğraşlara rağmen taraflar arası görüşmeler başarısızlıkla sonuçlandı.

ABD öncülüğündeki NATO güçlerinin Afganistan'dan çekilme sürecine paralel olarak Taliban ile Afganistan hükümeti arasında çatışmalar hız kazandı.

2021'in yaz aylarında şiddetlenen çatışmalar, Taliban'ın 15 Ağustos 2021'de Afganistan'ın başkenti Kabil'e girerek, ülkede hakimiyetini 20 yıl sonra yeniden tesis etmesiyle sonuçlandı.

Yabancı güçlerin Afganistan'dan ayrıldığı günlerde, Kabil Havalimanına akın eden Afganların görüntüleri tüm dünyada endişeyle izlendi.

Kimi Afganlar tahliye uçakların kanatlarına tırmandı, uçakların havalanmasıyla birlikte düştü ve yaşamlarını kaybetti.

Afganistan'da ABD işgalinden 20 yıl sonra Taliban'ın kurduğu geçici hükümeti şu ana kadar tanıyan herhangi bir ülke olmadı.